KO E LAO ‘O E KONISITUTONE ‘O TONGA - 2016

KONGA 3 - KO E FONUA

104. ‘Oku ‘i he Pule‘anga ‘a e ngaahi kelekele kotoa pe - tapu ke fakatau atu

‘Oku ‘i he Tu‘i ‘a e fonua kotoa pe mo e kelekele mo e ngaahi tofi‘a mo e ngaahi ‘api pea ‘oku ngofua kiate ia ke finangalo ke tuku ki ha hou‘eiki nopele mo ha hou‘eiki ma‘u hingoa pe ha kau matapule ‘oku ne finangalo ki ai ha tofi‘a pe ko ha ngaahi tofi‘a ke hoko ko honau ngaahi tofi‘a ke tukufakaholo. ‘Oku toe fakapapau ‘i he Konisitutone ni ‘e tapu ‘aupito ‘aupito ‘o ta‘engata ki ha toko taha pe ko e Tu‘i pe ko ha taha ‘o e hou‘eiki mo e kakai ‘o e fonua ni ke fakatau ha konga si‘i ‘o e kelekele ‘o e Pule‘anga ‘o Tonga ngata pe ke lisi ‘o hange ‘oku tu‘u ‘i he Konisitutone pea ke mokisi (mortgage) ia ‘o fakatatau ki he Lao ‘o e Kelekele. Pea ‘e hoko ‘a e tohi ni ko e fuakava fakapapau ‘e he Tu‘i mo e hou‘eiki ‘o e Pule‘anga ni koe‘uhi ko kinautolu mo kinautolu ‘e hoko kiate kinautolu ‘o lauikuonga.

105. Ngaahi tu‘utu‘uni ki he ngaahi lisi

‘Oku ‘i he Kapineti ‘a hono tu‘utu‘uni pe ‘e fiha ta‘u ‘e fai ki ai ‘a e ngaahi lisi ka ‘e ‘ikai ngofua ke fai ha lisi ‘i he Pule‘anga ni ki ha ta‘u lahi hake ‘i he ta‘u ‘e hivangofulu ma hiva ka kuo pau he ‘ikai foaki ha lisi ki ha ta‘u lahi hake ‘i he ta‘u ‘e hivangofulu ma hiva ‘o ka ‘oku ‘ikai finangalo ki ai ‘a ‘Ene ‘Afio ‘i he Fakataha Tokoni. Pea ‘e ‘i he Kapineti ke tu‘utu‘uni foki ko e ha ‘a e totongi ‘e fai ka lisi ha konga fonua ‘o e ngaahi ‘api Pule‘anga.

106. Sipinga ‘o e tohi lisi

Ko e ngaahi lea ‘e ha ‘i he tohi lisi pe ko e fetongi lisi pe ko ha tohi fakangofua ‘oku ‘i he ‘Ene ‘Afio ‘i he Fakataha Tokoni ke ne fakahoko ha ngaahi fakatonutonu ‘e fai ki ai mei he taimi ki he taimi pea ko ia hono founga mo e anga ‘e fai ‘aki ki ha ngaahi tohi lisi pe fetongi lisi pea mo e ngaahi tohi fakangofua.

107. ‘E ‘ikai ue‘i ‘a e ngaahi lisi kuo ‘osi hono fai

‘E ‘ikai ue‘i ‘e he Konisitutone ‘a e ngaahi lisi kuo ‘osi hono fai ‘e he Pule‘anga pea mo e ngaahi lisi kuo alea‘i ‘e he Pule‘anga pe ko e lisi ‘o ha ‘api ‘i ‘uta pe ‘i loto kolo. ‘E malu‘i ‘a e ngaahi lisi ko ia ‘e he Pule‘anga ka ‘oku ‘ikai kau ‘a e tu‘utu‘uni ni ki he ngaahi lisi ‘e fai hili ‘a e foaki ‘o e Konisitutone.

108. ‘Oku tapu ke toe fai ha tohi lisi ‘o ha ‘api ‘o ha lotu ki ha toe me‘a kehe ta‘e ‘i ai ha ngofua

Kuo pau he ‘ikai toe fai ha lisi ‘o ha ‘api kolo ki ha Lotu ‘i ha ngaahi taumu‘a kae ‘oua kuo ‘i ai ha kakai lalahi, tangata pea mo fefine ‘e tolungofulu ‘i he siasi ko ia ‘i he kolo ko ia, pea ‘e ‘ikai ngofua ki ha Lotu ke ngaue‘aki e kelekele lisi ko ia ki ha toe taumu‘a ‘o kehe ange mei he ngaahi me‘a fakalotu pe toe fai ha lisi ki ha taha kehe ta‘e tomu‘a loto ki ai e Kapineti, pea kuo pau ‘i he ‘i ai ha fakamo‘oni fakafiemalie ‘i he ‘ao ‘o ha Fakamaau‘anga kuo ‘i ai ha kelekele pehe kuo toe lisi ‘o tae‘ tomu‘a loto ki ai e Kapineti, ‘e foki e kelekele ko ia ki he toko taha ko ia na‘e lisi mei ai ‘a e kelekele pe ko hono ‘ea ‘o hange pe ko ‘ene ha.

109. Ko e matatahi

Ko e matatahi kotoa pe ‘o e Pule‘anga ni ‘oku ‘i he Tu‘i lau mei he hu‘a mai ‘a e tahi ko e mita ‘e 15.24 ka ‘e ngofua ki he Pule‘anga ke lisi ha konga matatahi koe‘uhi ke tu‘u ai ha fale koloa pe ko ha sete pe pae maka pea ‘e ‘i he Minisita Fonua ‘a hono lisi ‘i he loto ki ai ‘a e Kapineti.

110. Ko e lesisita ‘o e ngaahi lisi

‘Ilonga ha tohi lisi ‘e ‘ikai ‘ai ‘e he Tu‘i ‘a hono Huafa ki ai ‘e ‘ai ‘e he Minisita Fonua ‘a hono hingoa ki ai pea mo e sila ‘o ‘ene potungaue pea ‘e fakamo‘oni ki ai ha taha ‘o e kau Minisita pea ‘e ‘ai hono hingoa ki ai mo e sila foki ‘o ‘ene potungaue. Pea ‘e ‘ikai lau ‘oku totonu ha lisi pe ha toe lisi pe malu‘i ia ‘e he lao ka ‘ikai hiki ia ki he tohi ‘i he ‘ofisi ‘o e Minisita Fonua.

111. Ko e Lao ‘o e hokohoko

Ko eni ‘a e lao ‘o e hokohoko ki he ngaahi tofi‘a mo e ngaahi hingoa tukufakaholo: ‘E ngofua ke kau ‘i he hokohoko ni ‘a e fanau tupu mali pe ‘e hoko ki he ‘uluaki tamasi‘i tangata mo e ngaahi ‘ea ‘o hono sino pea ka hala ia ‘o ‘ikai hano hako ‘e hoko ki hono ua ‘o e tamasi‘i tangata mo e ngaahi ‘ea ‘o hono sino pea fai pehe kae ‘oua kuo ‘osi ‘a e fanau tangata. Ka ‘ikai ha tamasi‘i tangata ‘e hoko ki he ‘uluaki tamasi‘i fefine mo e ngaahi ‘ea ‘o hono sino pea fai pehe kae ‘oua kuo ‘osi ‘a e fanau fefine. Ka hala ia ‘o ‘ikai ha hako ‘e foki ki he ngaahi tokoua tangata ‘o ia ‘a ia na‘e ‘o‘ona ‘a e tofi‘a pea fai mei he ‘uluaki ‘o a‘u ki he ki mui pea mo honau hako ‘o hange ko e lao ‘o e hokohoko. Pea ka hala ‘a e ngaahi tokoua tangata pea ka ‘ikai ha taha tonu tupu mali ‘iate kinautolu ‘e foki ki he Pule‘anga ‘o hange ko hono teau ma hongofulu ma ua ‘o e kupu. Pea koe‘uhi na‘a faifai pea hoko ha fefine ko e ‘ea ki ha hingoa ‘o ha nopele pea ka pehe ‘e hoko ‘a e tangata ‘oku hoko ki he fefine ‘o ma‘u ‘a e hingoa mo e lakanga ko ia pea ka faifai pea ma‘u ha hako tangata ‘e he fefine ko ia pea ka pekia ‘a e tangata na‘e ma‘u ‘a e hingoa ‘e toki foki ki he hako ‘o e fefine ko ia:

Pea ‘e ‘i he fefine ko e ‘ea ‘a e tofi‘a tukufakaholo ‘a e ‘api kolo mo e ‘api ‘i ‘uta ka ko e tofi‘a lahi ‘oku nofo ai ‘a e kakai ‘e ma‘u ‘e he tangata ‘e ma‘u ‘a e hingoa ko ia.

Koe‘uhi ‘i he anga faka-Tonga na‘e fa‘a ngaue‘aki ma‘u ha ngofua ke lava ha tamasi‘i ohi ‘o hoko ki ha ngaahi tofi‘a mo ha ngaahi hingoa ‘o ‘ene tamai- ‘i-he-ohi ko ia ai ‘oku tu‘utu‘uni mamafa heni ka pekia ha taha ‘oku ne ma‘u ha tofi‘a pe hingoa ‘a ia ko ‘ene ma‘u ‘a e tofi‘a pe hingoa ko ia koe‘uhi ko e hako ia ‘i he toto ‘o e tamasi‘i ohi ko ia kuo pau ke foki ‘a e tofi‘a mo e hingoa ko ia ‘o hange ko e ngaahi tu‘utu‘uni ‘a e kupu ni pea kapau ‘oku ‘ikai ha hako ‘i he toto pehe ‘oku kei mo‘ui ‘oku pau ke ngaue‘aki ‘a e ngaahi tu‘utu‘uni ‘a e kupu ‘oku hoko leva mai pe ki heni.

Pea koe‘uhi ko e fatungamotu‘a ‘o Tonga ‘oku kau ai ‘a e Nopele Niukapu ki he laine ‘o e ‘Ulutolu, ko ia ‘oku tu‘utu‘uni ai heni ka hoko ‘o ma‘u ‘a e tofi‘a tukufakaholo mo e hingoa ‘o e Niukapu ‘e ha taha ‘oku ‘ikai ko ha hako ‘i he toto ‘o e ‘uluaki Niukapu ki mu‘a ‘i he 1875, kuo pau ke foki ‘a e tofi‘a tukufakaholo mo e hingoa ko ia ‘i ha pekia ‘a e taha ‘oku ne ma‘u ki ha hako ‘i he toto ‘o e laine Niukapu.

112. ‘E foki ki he Pule‘anga ‘a e ngaahi tofi‘a ‘oku ‘ikai ha ‘ea totonu ki ai

Ka faifai pea ‘ikai ha ‘ea totonu ki ha konga fonua ‘e foki ia ki he Tu‘i. Pea kapau ‘oku finangalo ‘a e Tu‘i ke toe fakanofo ha taha fo‘ou ki he tu‘unga mo e hingoa ko ia ‘e ngofua ki he Tu‘i ke fakanofo ha taha pehe pea ‘e ma‘u ‘e he toko taha ko ia mo hono hako ‘a e hingoa mo e tofi‘a ko ia ‘o lauikuonga.

113. Totonu ke ma’u ‘api

Ko e kakai tangata kuo fa‘ele‘i ko e Tonga ‘oku pe laka hake ‘i he 16 honau ta‘u motu‘a ‘e ngofua ke foaki atu ke nau ma‘u ‘api kolo mo ‘api tukuhau mei he ngaahi tofi‘a kuo foaki ‘o fakatatau mo e Konisitutone ‘i he loto ki ai pe ‘i ha feongoongoi mo e ma‘u tofi‘a pea mei he ngaahi tofi‘a ‘o e Pule‘anga, ‘e he Minisita Fonua. Kuo pau ke tukufakaholo ‘a e ngaahi ‘api koia pea ko e me‘a ki hono lahi mo e lisi fakata‘u kuo pau ke tu‘utu‘uni ki ai ‘a e lao. Kuo pau ke ma‘u ‘e he uitou fakatatau ki he lao ‘a e totonu ke ne ma‘u ‘a e ‘api tukuhau mo e ‘api kolo ‘o hono mali kuo pekia.

114. ‘E ‘ikai foaki ha lisi etc. kae ‘oua kuo fakangofua

‘E ‘ikai foaki ha lisi, toe lisi, fetongi ‘o ha lisi pe ‘o ha toe lisi —

(a) kae ‘oua kuo tomu‘a ma‘u ‘a e fakangofua ‘a e Kapineti ‘a ia ko e vaha‘a taimi lisi ‘oku ta‘u ‘e hivangofulumahiva pe si‘isi‘i ange ai, pe

(b) kae ‘oua kuo tomu‘a ma‘u ‘a e fakangofua ‘a e Fakataha Tokoni ‘a ia ko e vaha‘a taimi lisi ‘oku laka hake ‘i he ta‘u ‘e hivangofulumahiva;

Tuku kehe kuo pau he ‘ikai foaki ha fakangofua ki ha lisi ‘e ha uitou ki he kelekele ‘o hono husepaniti kuo pekia.

115. Hingoa

‘E ui ‘a e Konisitutone ni ko e Lao ‘o e Konisitutone ‘o Tonga.