> Fakamaau'anga(83A-103A)

KO E LAO ‘O E KONISITUTONE ‘O TONGA - 2016

KONGA 2 - KO E TOHI ‘O E ANGA ‘O E PULE ‘O E FONUA NI

KO E FAKAMAAU‘ANGA

83A. Pule ‘a e Lao mo e Tau‘ataina ‘o e Fakamaau‘anga

Kuo pau ke tauhi ma‘u pe ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau mahu‘inga faka-konisitutone lolotonga ‘o e Pule ‘a e Lao mo e Tau‘ataina ‘o e Fakamaau‘anga.

83B. Ko e ‘Eiki Sanisela

(1) Kuo pau ki he Tu ‘i ‘i he Fakataha Tokoni, hili hono ma ‘u ha fale ‘i mei he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu ‘utu ‘uni Fakafakamaau, ke fakanofo ha ‘Eiki Sanisela ‘a ia kuo pau ke ne fatongia ‘aki ‘a e —

(a) pulei ‘o e ngaahi fakamaau ‘anga;

(b) ngaahi me ‘a felave ‘i mo e Fakamaau ‘anga mo ‘ene tau ‘ataina;

(d) ngaahi me ‘a felave ‘i kehe ‘a ia ‘oku fakaha mahino ‘e he Konisitutone ko eni pe ha toe Lao kehe.

(2) Kuo pau ki he ‘Eiki Sanisela ke, tuku kehe ka toe tu ‘utu ‘uni kehe ange ‘a e lao, ma ‘u ‘a e mafai kotoa ke fakahoko ‘a hono ngaahi fatongia, ngaahi mafai mo hono ngaahi ngafa, tau ‘ataina ‘o ‘ikai ke ‘i ai ha kaunoa mei ha taha pe ma ‘u mafai.

(3) ‘E ngofua ki he ‘Eiki Sanisela, ‘i he loto ki ai ‘a e Tu ‘i ‘i he Fakataha Tokoni, ke fa ‘u ha ngaahi tu ‘utu ‘uni ki he ngaahi taumu ‘a ko eni —

(a) ke fokotu ‘u ha ta‘u motu ‘a ‘a ia ‘e malolo ai ‘a e ‘Ateni Seniale, ha Fakamaau, ha Fakamaau Polisi pea mo e ‘Eiki Sanisela mei hono lakanga;

(b) ke pule ‘i ‘a e fokotu ‘utu ‘u vahenga malolo fakafakamaau;

(4) Kuo pau ko e ‘Eiki Sanisela ko ha taha ‘a ia ‘oku taukei fe ‘unga ke hoko ko ha Fakamaau ‘o e Fakamaau ‘anga Lahi pea kuo pau ke ne, fakatatau ki ha ngaahi fokotu ‘utu ‘u aleapau, ma ‘u lakanga lolotonga ‘oku ne anga taau.

(5) Kuo pau ki he Tu ‘i ‘i he Fakataha Tokoni, hili hono ma ‘u ha fale ‘i mei he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu ‘utu ‘uni Fakafakamaau, ke tu‘utu ‘uni ‘a e ngaahi tu ‘unga ‘o e fakanofo ‘o e ‘Eiki Sanisela, pea kuo pau ke ne ma ‘u ‘a e mafai ke ne fakamaloloo ‘i ia.

(6) Kapau ‘oku ‘ataa ‘a e ‘ofisi ‘o e ‘Eiki Sanisela, ‘o fakatatali hono fakanofo ‘o ha ‘Eiki Sanisela ‘i he kupu si‘i (1), ‘e ngofua ki he Tu ‘i ‘i he Fakataha Tokoni ke fakanofo ha taha ‘oku taukei fe‘unga ko e ‘Eiki Sanisela fakataimi, ke ma‘u lakanga kae ‘oua kuo ‘i ai ha fakanofo tu‘uma‘u. Kuo pau ki he taha kuo fakanofo ko ia ke ne ma‘u ‘a e kotoa ‘o e ngaahi mafai mo e ngaahi monu‘ia pea fakahoko kotoa ‘a e ngaahi mafai ‘o e ‘Eiki Sanisela ‘oku tu‘utu‘uni ‘i he kupu ni pea kuo pau ke toe sea ‘a e ‘Eiki Sanisela fakataimi ‘i he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau ‘oku fokotu‘u ‘i he kupu 83C.

83C. Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau

(1) ‘Oku fokotu‘u heni, ‘a e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau, ‘a ia ko ha Komiti ‘a e Fakataha Tokoni, ‘oku kau ki ai —

(a) ‘a e ‘Eiki Sanisela, ‘a ia kuo pau ko e Sea;

(b) ‘a e ‘Eiki Fakamaau Lahi;

(d) Kau ‘Eiki Lao, ‘a ia ko e ni‘ihi ‘oku taukei ‘i he lao kuo fakanofo ‘e he Tu‘i mei he taimi ki he taimi.

(2) Kuo pau ki he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau ke fokotu‘u ki he Tu‘i ‘i he Fakataha Tokoni —

(a) ‘a hono fakanofo ‘o e ni‘ihi ‘oku matu‘aki taukei ki he Fakamaau‘anga, pea ko ha ‘Eiki Sanisela pea ki ha toe lakanga keheange ‘oku finangalo ki ai ‘a e Tu‘i;

(b) ko hono fakamaau‘i ‘o e kau memipa ‘o e Fakamaau‘anga;

(c) ko hono fakamaloloo‘i ‘o e kau memipa ‘o e Fakamaau‘anga ki ha to‘onga kovi ‘i ha ngaue matu‘aki hala pe ko ha toutou maumau‘i ‘o e Tu‘utu‘uni Faka‘ulungaanga Fakafakamaau;

(d) ko e vahenga mo e vaha‘a taimi ngaue ‘o e kau memipa ‘o e Fakamaau‘anga;

(e) ko ha Fokotu‘utu‘u Vahenga Malolo Fakafakamaau;

(f) ko ha Tu‘utu‘uni Faka‘ulungaanga Fakafakamaau; mo

(g) hono fakanofo ‘o e kau fakamaau tokoni (assessors) ki he Kau Fakamaau Tokoni kuo Fokotu‘u ‘o e Fakamaau‘anga Fonua.

(3) Kuo pau koe tokolahi kae lava ha fakataha ‘i ha fakataha ‘a e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau ko e toko tolu, ‘a ia ko e ‘Eiki Sanisela (pe ko e taha kuo fakanofo ke hoko ko e ‘Eiki Sanisela fakataimi); taha ‘i he ‘Eiki Fakamaau Lahi pe ko e ‘Ateni Seniale (pe ko e taha kuo fakanofo ke hoko ko e ‘Ateni Seniale fakataimi); pea ‘ikai toe si‘i hifo ‘i ha ‘Eiki Lao ‘e taha.

84. Ngaahi Fakamaau‘anga

(1) Kuo pau ki he mafai fakafakamaau ‘o e Fonua ni ke ‘i he ngaahi fakamaau‘anga ma‘olunga ‘o e Fonua (‘a ia ko e Fakamaau‘anga Tangi, Fakamaau‘anga Lahi, mo e Fakamaau‘anga Fonua) pea mo ha fakamaau‘anga si‘i ‘a ia ko e Fakamaau‘anga Polisi.

(2) Kuo pau ki he Fakamaau‘anga ‘o e Fonua ke kau ki ai —

(a) ‘a e ‘Eiki Palesiteni ‘o e Fakamaau‘anga Tangi mo e Kau Fakamaau ‘o e Fakamaau‘anga Tangi;

(b) ‘a e ‘Eiki Fakamaau Lahi, ‘a ia kuo pau ko e ‘Ulu fakapalofesinale ‘o e Fakamaau‘anga, mo e Kau Fakamaau ‘o e Fakamaau‘anga Lahi;

(d) Fakamaau Polisi Lahi mo e Kau Fakamaau Polisi.

85. Ko e Fakamaau‘anga Tangi

(1) Kuo pau ko e Fakamaau‘anga Tangi ‘a e ‘Eiki Palesiteni ‘o e Fakamaau‘anga Tangi mo ha ngaahi fakamaau kehe ‘a ia ‘e fakanofo mei he taimi ki he taimi ‘e he Tu‘i ‘i he loto ki ai ‘a e Fakataha Tokoni, hili hono ma‘u ha fale‘i mei he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau,: Ka kuo pau ‘e ‘ikai ke fakanofo ha taha tuku kehe—

(a) ka ‘oku ne ma‘u, pe na‘a ne ma‘u, ha tu‘unga ngaue fakamaau ma‘olunga; pe

(b)

(i) kuo ne paasi ke ngaue ko ha fakafofonga lao ‘i ha fakamaau‘anga ‘i ha feitu‘u ‘i he ngaahi pule‘anga ‘o ‘Ene ‘Afio ko e Tu‘i ‘o Pilitania ‘o ne ma‘u ai ha mafai ta‘e fakangatangata ‘i he ngaahi me‘a faka-sivile pe ngaahi me‘a kau ki he hia; pea

(ii) kuo ne paasi ke ngaue pehe ‘o ‘ikai ke si‘i hifo ‘i he ta‘u ‘e hongofulu.

(2) Kuo pau ki he Tu‘i ‘i he Fakataha Tokoni, hili hono ma‘u ha fale‘i mei he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau, ke tu‘utu‘uni ki he ngaahi makatu‘unga ‘o hono fakanofo ‘o e Kau Fakamaau ki he Fakamaau‘anga Tangi pea ‘e ngofua ke ne tuku ki tu‘a ‘a kinautolu

86. Ko e Fakamaau‘anga Lahi

(1) Ko e Fakamaau‘anga Lahi kuo pau ke kau ki ai ‘a e ‘Eiki Fakamaau Lahi ‘a ia kuo pau ko e ‘Ulu fakapalofesinale ia ‘o e Fakamaau‘anga pea mo ha kau fakamaau kehe ‘a ia ‘e fakanofo mei he taimi ki he taimi ‘e he Tu‘i ‘i he Fakataha Tokoni, hili hono ma‘u ha fale‘i mei he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo Tu‘utu‘uni Fakafakamaau,: Ka kuo pau ke ‘ikai fakanofo ha taha tuku kehe —

(a) ka ‘oku ne ma‘u, pe na‘a ne ma‘u, ha tu‘unga ngaue fakamaau ma‘olunga; pe

(b)

(i) kuo ne paasi ke ngaue ko ha fakafofonga lao ‘i ha fakamaau‘anga ‘i ha feitu‘u ‘o e Kominiueli ‘o ne ma‘u ai ha mafai ta‘efakangatangata ‘i he ngaahi me‘a faka-sivile pe ngaahi me‘a kau ki he hia; pea

(ii) kuo ne paasi ke ngaue pehe ‘o ‘ikai ke si‘i hifo ‘i he ta‘u ‘e hongofulu.

(2) Kuo pau ki he Tu‘i ‘i he Fakataha Tokoni, hili hono ma‘u ha fale‘i mei he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo Tu‘utu‘uni Fakafakamaau, ke tu‘utu‘uni ki he ngaahi makatu‘unga ‘o e fakanofo ‘o e ‘Eiki Fakamaau Lahi mo e Kau Fakamaau ‘o e Fakamaau‘anga Lahi, pea ‘e ngofua ke ne tuku ki tu‘a ‘a kinautolu.

86A. Ko e Fakamaau‘anga Fonua

(1) Kuo pau ke kau ki he Fakamaau‘anga Fonua ‘a e ‘Eiki Palesiteni mo ha Kau Fakamaau kehe, ‘o tokoni ki ai ‘a e kau fakamaau tokoni, ‘a ia ‘e ngofua ke fakanofo mei he taimi ki he taimi ‘e he Tu‘i ‘i he loto ki ai ‘a e Fakataha Tokoni, hili hono ma‘u ha fale‘i mei he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau.

(2) Kuo pau ki he Tu‘i ‘i he Fakataha Tokoni, hili hono ma‘u ha fale‘i mei he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau, ke tu‘utu‘uni ‘a e ngaahi tu‘unga ‘o e fakanofo ‘o e Palesiteni mo e Kau Fakamaau ‘o e Fakamaau‘anga Fonua pea ‘e ngofua ke ne fakamaloloo‘i kinautolu.

87. Kau Fakamaau ke ma‘u honau tu‘unga lolotonga ‘oku nau anga taau

Kuo pau ki he kau fakamaau ke nau ma‘u honau tu‘unga lolotonga ‘oku nau anga taau ‘o fakatatau ki ha fokotu‘utu‘u aleapau. Ka kuo pau ke fakalao ‘a e fakanofo ‘o e Kau Fakamaau ‘o e Fakamaau‘anga Lahi mo e Fakamaau‘anga Tangi ki he ngaahi taimi fakangatangata, pe ki he ngaahi me‘a ‘i ha hopo makehe ‘a e Fakamaau‘anga Lahi pe Fakamaau‘anga Tangi, pe ki he ngaahi hopo makehe ‘e ‘oatu ki he Fakamaau‘anga ‘i he faka‘ataa ‘e he Tu‘i ‘i he Fakataha Tokoni.

88. Fakamaau Le‘ole‘o

(1) Kuo pau ke ngofua ki he Tu‘i ‘i he Fakataha Tokoni, hili hono ma‘u ha fale‘i mei he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau, ‘i ha taimi lolotonga ‘a e puke pe mama‘o ‘a ha fakamaau, pe ha toe ‘uhinga fakataimi kehe ke fokotu‘u ha fakamaau le‘ole‘o ki he taimi ‘oku lolotonga puke pe mama‘o ai ‘a e fakamaau pe ki he taimi ‘e ‘aonga ke fakamo‘ui ai ‘a e ‘uhinga fakataimi.

(2) Kuo pau ke ma‘u ‘e ha fakamaau le‘ole‘o ‘a e mafai mo e ngaahi pule ‘o e, pea ‘e ngofua ke ne ngaue‘aki ‘a e ngaahi mafai kotoa pe ‘a ia ‘oku foaki ‘i he pe ngofua ke ngaue‘aki ‘e ha fakamaau pea kuo pau ke totongi atu ki ai ‘a e vahenga ‘o hange ko ia ‘e fokotu‘u ‘e he Tu‘i ‘i he Fakataha Tokoni, hili hono ma’u ha fale’i mei he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau.

89. Ngaahi mafai

‘Oku ‘i he kau fakamaau lahi ke tu‘utu‘uni ki hono anga ‘o e fai ‘o e ngaahi hopo sula mo pule‘i ‘a e anga ‘o e fai ‘o e ngaahi Fakamaau‘anga si‘i mo fai ‘a e ngaahi tu‘utu‘uni ki he ngaahi me‘a ‘oku kau ki he fakamaau‘anga.

90. Ngaahi mafai ‘o e Fakamaau‘anga Lahi

‘Oku ‘i he Fakamaau‘anga Lahi ke fakamaau ‘a e ngaahi me‘a ‘oku kau ki he Lao mo e Fai Totonu (equity) ‘o hange ko e Konisitutone mo e ngaahi Lao ‘o e Pule‘anga (tuku kehe ‘a e ngaahi hopo ‘oku fekau‘aki mo e ngaahi mafai fakalao ki he kelekele ‘a ia kuopau ke fakamaau‘i ‘e ha Fakamaau‘anga Fonua ka ‘e ngofua ke fai ha tangi ki he Fakataha Tokoni ‘i he ngaahi me‘a fekau‘aki mo e ngaahi tofi‘a mo e ngaahi hingoa tukufakaholo pe ki he Fakamaau‘anga Tangi ‘i he ngaahi me‘a kehe fekau‘aki mo e kelekele) pea mo e ngaahi me‘a ‘oku kau ki he Talite mo e ngaahi Pule‘anga muli pea mo e ngaahi me‘a ‘oku kau ki he kau Minisita mo e kau Konisela mo e ngaahi me‘a ‘oku kau ki he folau ‘i Tonga (maritime cases).

91. Ngaahi Tangi mei he Fakamaau‘anga Lahi

(1) Fakatatau ki he tu‘utu‘uni ‘o ha Lao ‘o e Fale Alea fekau‘aki mo e ngaahi tangi ki he Fakamau‘anga Tangi, ko ha fa‘ahi ki he ngaahi hopo ‘i he Fakamaau‘anga Lahi pe Fakamaau‘anga Fonua (tuku kehe ‘a e ngaahi me‘a fekau‘aki mo hono fakapapau‘i ‘o e ngaahi tofi‘a mo e ngaahi hingoa tukufakaholo) ‘oku fakaloto mamahi kiate ia ha tu‘utu‘uni na‘e fai ‘e he Fakamaaua‘nga ‘i he ngaahi fakamaau ko ia, pe ko ha fakamaau ‘i ai; ‘i hono ‘uluaki fakamaau‘i, ‘e ngofua ke tangi ki he Fakamaau‘anga Tangi koe‘uhi ko e tu‘utu‘uni ko ia.

(2) Tuku kehe ‘o ka ‘i ai ha tu‘utu‘uni ‘o ha Lao ‘o e Fale Alea, pe ko ha ngaahi lao kau ki he fa‘ahinga tangi ‘oku fakangatangata, kuo pau ‘e ‘ikai ke fai ha tu‘utu‘uni tukupau ki ha tangi ‘e ha kau memipa ‘e tokosi‘i hifo ‘i he toko tolu ‘o e Fakamaau‘anga Tangi.

92. Mafai ‘o e Fakamaau‘anga Tangi

‘E ‘i he Fakamaau‘anga Tangi ke fakamaau‘i mo fai ha tu‘utu‘uni ki he ngaahi tangi kotoa pe koe‘uhi ko e Konisitutone pe ‘o ha Lao ‘o e Fale Alea, ‘a ia ‘oku fe‘unga fakalao mei he Fakamaau‘anga Lahi pe Fakamaau‘anga Fonua (tuku kehe ‘a e ngaahi me‘a fekau‘aki mo hono fakapapau‘i ‘o e ngaahi tofi‘a mo e ngaahi hingoa tukufakaholo) pe ha fakamaau ‘o ia, pea kuo pau ke toe ma‘u mo ha pe ko ha mafai fakalao kehe ‘e tuku kiate ia ‘e he Lao ko ia.

93. (Fakapekia ‘e he Lao 23 ‘o e 1990)

94. ‘Oku ‘ikai ngofua ke fakamaau ‘e ha Fakamaau ha tangi mei ha me‘a na‘a ne tomu‘a fakamaau‘i

‘E ‘ikai ngofua ki ha fakamaau lahi ke ne toe fakamaau ha me‘a na‘a ne tomu‘a fakamaau ka ‘i ai ha fakamaau‘anga tangi ‘e fai.

95. Fuakava ‘a e Fakamaau

‘E fai ‘e he Eiki Fakamaau Lahi mo ha fakamaau lahi kehe ‘a e fuakava ko ‘eni: “‘Oku ou fuakava ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otua te u fai talangofua kia Tupou VI ko e Tu‘i totonu ‘o Tonga pea te u tauhi ma‘oni‘oni mo totonu mo ta‘e filifilimanako ‘eku ngaue ‘i hoku tu‘unga ko e fakamaau ‘o hange ko e Konisitutone mo e ngaahi Lao ‘o e Pule‘anga ni.” ‘E lau mo tohi hono hingoa ki he fuakava ni ‘e he fakamaau ‘i he ‘ao ‘o e Kapineti: Ka kuo pau ko ha Eiki Fakamaau Lahi pe ha fakamaau kehe ‘oku ‘ikai ko e toko taha Tonga kuo pau ke ne fai ‘a e fuakava ‘oku hoko ‘i heni ‘o fetongi ‘aki ‘a e fuakava kuo hili: “‘Oku ou fuakava ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otua te u fai totonu mo ta‘e filifilimanako ‘a hoku ngaahi fatongia faka-e-fakamaau ‘o fakatatau ki he Konisitutone pea mo e ngaahi Lao ‘o e Pule‘anga”.

96. Ngaahi totongi Fakamaau‘anga

‘Oku ‘i he Fale Alea ke tu‘utu‘uni ki he ngaahi totongi ‘e fai koe‘uhi ko e ngaahi fakamaau‘anga kehekehe. ‘E tauhi ‘e he Failesisita ‘o e Fakamaau‘anga Lahi ‘a e ngaahi tohi ‘o e ngaahi fakamaau ‘oku fai ‘i he ngaahi Fakamaau‘anga.

97 ‘E ‘ikai ngofua ke tali ‘e ha Fakamaau ha tautea pa‘anga

‘E ‘ikai ngofua ki ha ‘ofisa ‘i ha fakamaau‘anga ke ma‘u ha konga ‘o ha tautea pa‘anga kuo totongi ‘e ha taha na‘e mo‘ua koe‘uhi ko ha maumau lao pe ke vahe ‘e he Pulea‘nga ha kau popula ke ngaue ki ha ‘ofisa fakamaau‘anga, ‘ofisa polisi, tangata sula, pe ko ha taha kehe koe‘uhi ko e totongi koe‘uhi ko e ngaue na‘a nau fai.

98. (Fakapekia ‘e he Lao 23 ‘o e 1990)

99. Hopo Sula

Ka ‘i ai ha taha kuo tuku ke fakamaau‘i ‘i he Fakamaau‘anga Lahi koe‘uhi kuo ne fai ha hia kuo pau ‘e fai ‘aki ‘a e sula kapau te ne loto ki ai; pea ka ‘i ai ha fakakikihi ‘e hoko ‘i ha hopo sivile ‘e fai ‘i he Fakamaau‘anga Lahi, ‘e ngofua ki ha fa‘ahi ‘i he hopo ko ia ke fili ke fai ‘aki ‘a e sula; pea ‘e ‘ikai tamate‘i ‘a e lao ni ‘o ta‘engata.

100. Ko hono anga ‘o e tu‘utu‘uni ke halaia pe tonuhia

Ko e ngaue ‘a e kau sula kapau ko e hopo hia ‘oku fai ke fakaha pe ‘oku halaia pe tonuhia ‘a ia kuo faka‘ilo pea ke fakaha pe ‘o hange ko e ngaahi fakamo‘oni ‘oku fai ‘i he ‘ao ‘o e Fakamaau‘anga. ‘I he ngaahi hopo sivile ‘oku ‘i he kau sula ke fakaha ko e ha ‘a e totongi pe totongi huhu‘i (‘o hange ko ia ‘e hoko) ‘oku totonu ke fai ‘o hange ‘oku ha mai kiate kinautolu ‘oku totonu ke fai.

101. ‘Oku ‘i he Fakamaau ke fakamatala ‘a e lao ki he kau sula

‘Oku ‘i he fakamaau lahi kapau ko e fakamaau‘i ‘o ha hiamatea pe ko ha mo‘ua pa‘anga ke fakamatala ki he kau sula ‘a e lao ‘oku kau ki ai pea ke tokoni kiate kinautolu koe‘uhi ke nau ‘ilo ‘a ngaahi me‘a ‘oku kau ki he me‘a ‘oku fakamaau‘i koe‘uhi ke nau lava ke fakakaukau totonu ko e ha ‘a e me‘a ‘oku totonu ke nau fai.Pea ‘oku ‘i he fakamaau lahi ke fakaha mo ta‘ofi ‘a e ngaahi lea mo e ngaahi fakamo‘oni ‘oku ta‘e kau pe ta‘etaau mo e me‘a ‘oku fakamaau‘i.

102. ‘E fai ‘e he ‘Eiki Fakamaau Lahi ha tohi fakamatala ki he anga ‘o e fonua ‘a hono lelei mo hono kovi

‘E fai ‘a e tohi fakamatala ‘e he ‘Eiki Fakamaau Lahi tu‘o taha ‘i he ta‘u kotoa pe ki he Tu‘i ko e me‘a ‘i he anga ‘o ‘ene potungaue mo e anga ‘o e fonua ‘a hono lelei mo hono kovi pea ko e tu‘utu‘uni mo e lao fe ‘oku ha mai kiate ia ‘oku totonu ke fakatonutonu. Pea ko e tohi ko ia ‘e ‘ave ‘e he Tu‘i ki he Fale Alea ‘o ka fai ‘enau fakataha ‘o hange ko e ngaahi tohi ‘a e kau minisita.

103. Ngaahi mafai ‘o e kau Fakamaau Polisi

‘E ‘i he Fale Alea ke tu‘utu‘uni ki he taimi mo e potu fonua fe ‘e fai ai ‘a e ngaahi Fakamaau‘anga pea kuo pau foki ke nau fakangatangata ‘a e ngaahi mafai ‘a e kau fakamaau polisi ‘i he ngaahi me‘a ‘oku kau ki he hopo hia mo e sivile pea te nau tu‘utu‘uni foki ki he ngaahi me‘a ‘oku totonu ke tuku atu ke hopo ‘i he Fakamaau‘anga Lahi.

103A. Ko e tu‘utu‘uni ki ha maumaui‘ ‘o e Konisitutone

Ko e tu‘utu‘uni (remedy) ki ha maumau‘i ‘o e Konisitutone ko ha tu‘utu‘uni fakaha (declaratory relief) pea kuo pau ‘e ‘ikai uesia ha totonu totongi huhu‘i ‘i ha lao kehe.