KO E LAO ‘O E KONISITUTONE ‘O TONGA - 2016

---

KO E KONISITUTONE ‘O TONGA 

Na‘e foaki ‘e he ‘Ene ‘Afio ko Kingi Siaosi Tupou I ‘i hono ‘aho fa ‘o Novema ‘i he ta‘u ‘e  tahaafe valungeau fitungofulu ma nima pea na‘e toe fakatonutonu ‘o fakatatau ki he lao ‘i  he ngaahi ‘aho kehekehe ‘oku ha ‘i he fakamatala fakalahi ki he tohi lao fakatonutonu koeni. 

1 Foaki ‘o e Tau‘atāina 

Ko e me‘a ‘i he ha mai ko e finangalo ‘o e ‘Otua ke tau‘atāina ‘a e tangata ko e me‘a  ‘i he ‘ene ngaohi ‘o toto pe taha ‘a e kakai kotoa pe ko ia ‘e tau‘ataina ‘o ta‘engata ‘a  e kakai Tonga mo e kakai kotoa pe ‘oku nofo ni pea ‘e nofo ‘i he Pule’anga ni. Pea  ‘e ‘atā ki he kakai kotoa pe ‘enau mo‘ui mo honau sino mo honau taimi ke kumi mo  ma‘u koloa pea ke fa‘iteliha ki he ngaue mo e fua ‘o honau nima pea ke pule‘i  tāfataha pe ‘e kinautolu ‘a e ngaahi me‘a ‘anautolu. 

2 Tapu ‘o e nofo faka-popula 

‘E ‘ikai ngaue fakatamaio‘eiki ‘e ha taha ki ha toko taha kapau ‘oku ‘ikai te ne loto  ki ai ngata pe ‘i he ‘ene mo‘ua ki he lao pea ka hola ha popula mei ha fonua kehe ki  Tonga ni (kapau ‘oku ‘ikai ko e hola mei he lao ‘o ha fonua ko e me‘a ‘i he ‘ene  fakapo pe kaiha‘a pe ‘i he fai ha me‘a lahi pehē pe ha mo‘ua) te ne tau‘atāina leva ‘i  he ‘ene tu‘uta ki Tonga ni koe‘uhi ‘e ‘ikai ‘aupito nofo fakapopula ha toko taha ‘oku  nofo ‘i he malumalu ‘o e fuka ‘o Tonga. 

3. Tu‘utu‘uni ki he ‘omi ha kakai muli ke ngaue 

Ka ‘i ai ha taha ‘oku ne fie ‘omi ha kakai mei ha ‘otu motu ‘o e tahi ni ke ngaue  ma‘ana ‘oku ngofua ke ne alea mo kinautolu ko e ta‘u ‘e fiha te nau ngaue kiate ia  pea ‘e tuku ‘a e tohi ‘o fakatatau mo e tohi alea ‘oku ne fai mo kinautolu ‘i he ngaahi  ‘ofisi ‘o e Pule’anga koe‘uhi ko e totongi te nau ma‘u mo e taimi te nau ngaue kiate  ia pea mo e tala‘ofa ke toe ‘ave ‘a kinautolu ki honau fonua. Pea ‘e fai ki he tohi ko  ia ‘e he Pule‘anga koe‘uhi ko ia ‘oku unga ‘a kinautolu mo kinautolu ‘oku unga  kiate ia. Pea ‘e fai ‘e he kakai ko ia ‘oku ha‘u pehē ni ki he lao ‘o e fonua ni pea te  nau totongi ‘a e ngaahi totongi Tute ‘o hangē ko e kakai kotoa pe ‘o e Pule‘anga ni  mo tukuhau ‘o hangē ‘e tu’utu’uni ‘e he Tu’i mo hono Kapineti. 

4 ‘E tatau pe ki he kakai kotoa pe ‘a e lao ‘o Tonga 

‘E taha pe ‘a e lao ‘o Tonga ni ki he hou‘eiki mo e me‘avale ki he fa‘ahinga kakai  kotoa pe ‘oku ‘ikai ko e Tonga mo e Tonga. ‘E ‘ikai fokotu‘u ha lao ‘i he fonua ni ki  ha fa‘ahinga pea tuku ha fa‘ahinga ka ‘e taha pe mo mamafa tatau pe ki he kakai  kotoa pe ‘o e fonua ni. 

5. ‘Oku ngofua mo ‘atā ki he kakai kotoa pe ke fai ‘enau lotu 

‘Oku ngofua mo ‘atā ki he kakai kotoa pe ke fai ‘enau lotu mo tauhi ‘a e ‘Otua ‘o  hangē ‘oku nau loto ki ai pea ‘o hangē ‘oku tala ‘e honau konisenisi pea ke fa‘a  fakataha ke fai ‘enau lotu ‘i he ngaahi potu ‘oku nau tu‘utu‘uni ki ai. Ka ‘e ‘ikai  ngofua ke me‘a ngaue‘aki ‘a e tau‘ataina ni ke fai ‘a e ngaahi me‘a ‘oku kovi mo  fakalielia pea lau ko e lotu ‘a e ngaahi me‘a ‘oku ‘ikai hoa mo e lao mo e melino ‘a e  fonua. 

6. ‘E tauhi ke ma‘oni‘oni ‘o ta‘engata ‘a e ‘Aho Sāpaté 

Kuo pau ke tauhi ke mā‘oni‘oni ‘a e ‘Aho Sāpaté ‘i Tonga pea kuo pau he ‘ikai ha  taha te ne fai ‘ene fefakatau‘aki pe tefito‘i ngāue ma‘u‘anga mo‘ui pe ha fa‘ahinga  ngāue fakapisinisi pē ‘i he ‘Aho Sāpaté tuku kehe ‘i hano fai ‘o fakatatau ki he laó;  pea ‘ilonga ha aleapau ‘e fai pe fakamo‘oni‘i ‘i he ‘aho ko ia kuo pau ke ta‘e ‘aonga  pea ko e koto muna pē ia pea he ‘ikai hano mafai fakalao.

7. ‘E ‘atā ‘a e nusipepa 

(1) ‘Oku ngofua ki he kakai kotoa pe ke lea ‘aki mo tohi mo pulusi ‘a e anga ‘o  honau loto mo ‘enau fakakaukau pea ‘e ‘ikai fokotu‘u ha lao ke tapu ia ‘o  lauikuonga. ‘E ‘atā ‘o ta‘engata ‘a e lea mo e nusipepa ka ‘oku ‘ikai ta‘ofi ‘i  he tohi ni ‘a e ngaahi lao ‘oku kau ki he lau‘ikovi, ngaahi fakapulipuli  fakapule‘anga mo e ngaahi lao ‘oku malu‘i ‘a ‘Ene ‘Afio mo hono Fale ‘Alo. 

(2) ‘E ngofua, ‘o tanaki atu ki he ngaahi fakangatangata ‘a ia ‘oku tu‘utu‘uni ‘i he  kupu si‘i (1) ke fa‘u ha ngaahi Lao ‘oku pehe ‘oku fiema‘u pe taau ki he lelei  a e kakai, malu fakafonua, ma‘uma‘uluta fakalukufua, lelei fakalaumalie,  ngaahi anga fakafonua ‘o e Pule‘anga, ngaahi monū‘ia ‘o e Fale Alea pea ke  tu‘utu‘uni ki he anga ta‘etaau ki he Fakamaau‘anga mo e fai ‘o ha hia.

(3) ‘E ngofua ke fa‘u ha ngaahi Lao ki hono fakalele ‘o ha fakahoko ongoongo.  

8. ‘Oku ngofua ki he kakai kotoa pe ke fai ‘enau tangi 

‘Oku ngofua ki he kakai kotoa pe ke fai ‘enau tohi pe ko ‘enau tohi kole ki he Tu‘i  pe ki he Fale Alea pea ke fakataha ‘o alea ki he me‘a ‘oku ha mai kiate kinautolu  ‘oku totonu ke nau kole ki he Tu‘i fai pe ki he Fale Alea ko hono fokotu‘u pe ko  hono ta‘ofi kapau ‘oku nau fakataha melino pea ta‘e ha mahafu tau mo ta‘e  maveuveu. 

9. Hepease Koapuse 

Ko e lao ‘a e tohi ‘o e Hepease Koapuse (Habeas Corpus) ko e me‘a ia ‘o e kakai  kotoa pe pea ‘e ‘ikai ue‘i ia ‘o ta‘engata ngata pe ka ‘i ai ha tau pe ha angatu‘u ‘i he  fonua pea toki ngofua ki he Tu‘i ke ne ue‘i ia. 

10. Kuo pau ke fakamaau‘i ‘a e faka‘iloa 

‘E ‘ikai tautea ha taha koe‘uhi ko ha me‘a kuo ne fai kae ‘oua kuo fakamaau‘i ia ‘o  hangē ko e lao pea ‘i he ‘ao foki ‘o e Fakamaau‘anga ko ia ‘oku totonu ke ne  fakamaau‘i ‘a e me‘a ko ia.

11. Anga ‘o e fai ha hopo hia 

‘E ‘ikai fakamaau‘i ha tokotaha pe fekau ke hopo ia ‘i ha fakamaau‘anga pe tautea ia  ‘i he ‘ene ta‘e hopo kapau ‘oku ‘ikai tomu‘a ‘atu kiate ia ‘a e tohi faka‘ilo (tuku kehe  kapau ko e faka‘ilo ‘o ha Minisita etc. (impeach) pe ko ha taha ‘oku ne fai ha  maumau lao ‘oku lava ‘e he fakamaau polisi ke fakamaau‘i mo fakangata pe ha taha  ‘oku ta‘e faka‘apa‘apa ki he fakamaau‘anga lolotonga ‘oku fai ‘a e fakamaau). Pea  ko e tohi ko ia ‘e fakamatala mahino ‘a e ngaahi me‘a ‘oku kau kiate ia pea ko ia  ‘oku fakamaau‘i ai ia. Pea ‘i he fakamaau‘i ia ‘e ‘omi hono kau fakahalaia ki hono  ‘ao ‘i he fakamaau‘anga, ngata pe ‘o ka ‘oku hangē ko e lao, pea te ne fanongo ki  he‘enau fakamatala pea ‘e ngofua ke fai ‘e ia ‘a e ngaahi fehu‘i kiate kinautolu pea  ke ‘omi ‘ene kau fakamo‘oni ‘a‘ana pea ke lea mo fakamatala ‘e ia koe‘uhi ko e  ngaahi me‘a ‘oku kau kiate ia. Kae ‘ilonga ha taha kuo faka‘ilo ko e hia ‘e  fakamaau‘i ia ‘aki ‘a e kau sula kapau te ne loto ki ai pea ‘e ‘ikai ue‘i ‘a e lao ni ‘o  ta‘engata. Pea ‘ilonga ha mo‘ua pa‘anga lahi ‘e fakamaau‘i foki ia ‘aki ‘a e kau  sula pea ‘e ‘i he Fale Alea ke tu‘utu‘uni pe fiha ‘a e pa‘anga ‘a hono lahi ‘o e mo‘ua  pea toki ngofua ke fakamaau ‘aki ‘a e sula. 

12. ‘E ‘ikai toe fakamaau‘i ha faka‘iloa ‘i hono liunga ua 

‘E ‘ikai toe fakamaau‘i ha tokotaha ‘i hono liunga ua koe‘uhi ko ha me‘a na‘e  tomu‘a fakamaau‘i ai ia pe na‘a ne hao ai pe mo‘ua ai ngata pe ka vete ‘e ha taha  ‘ene halaia hili hono fakatonuhia ‘i he fakamaau‘anga pea ‘i he ‘i ai pe mo ha kau  fakamo‘oni ke fakamo‘oni ki ai. 

13. ‘E ‘ikai ngofua ke liliu ‘a e Tohi Fekau

‘E ‘ikai fakamaau‘i ha taha koe‘uhi ko ha me‘a kehe ka ko ia pe ‘oku tu‘u ‘i he tohi  fekau hiamatea tohi faka‘ilo (writ of warrant) ‘a e me‘a tonu ‘oku ‘omi ai ia ke  fakamaau‘i: 

Ka ‘i he ha – 

(a) ‘oku ‘ikai ha fakamo‘oni ke fakamo‘oni kuo ne fai ‘a e hia ko ia ka  ‘oku ha mei he ngaahi fakamatala na‘a ne feinga ke fai ‘e ngofua ke  fakahalaia ‘a e faka‘iloa ‘i he ‘ene feinga ko ia pea ‘e tautea ia ‘o  fakafe‘unga;  

(b) ka faka‘ilo ha taha ‘i he ‘ene feinga ke fai ha hia ka ‘oku ha mei he  ngaahi fakamatala na‘a ne fai ‘a e hia ko ia ‘e ngofua ke fakahalaia ‘a e  faka‘iloa ‘i he‘ene feinga;  

(c) ‘i he hopo ha taha koe‘uhi ko ‘ene kākaa‘i ha pa‘anga pe liliu kākaa ‘e  ngofua ki he kau sula ke fakahalaia ‘a e faka‘iloa ko ia ‘i he kaiha‘a pea  ka hopo ha taha ‘i he ‘ene kaiha‘a ‘e ngofua ki he kau sula ke  fakahalaia ‘a e faka‘iloa ‘i he ‘ene kākaa‘i ha pa‘anga pe liliu kākaa;  pea 

(d) ‘e ngofua ke tu‘utu‘uni ‘e ha lao ko ha tokotaha ‘a ia kuo faka‘ilo‘aki  ha hia ‘e ngofua ke mo‘ua ia ‘i ha toe hia ‘e taha (‘o ‘ikai ko ha hia  mamafa ange) ‘a ia kuo fakatupu ‘e he ngaahi me‘a tatau kuo hoko. 

14. Ke matu‘aki fai totonu ‘a e ngaahi hopo 

‘E ‘ikai ‘aupito fakamana‘i ha taha ke ne fakahalaia ia ‘e ia pea ‘e ‘ikai to‘o mei ha  taha ‘ene mo‘ui pe ko ‘ene koloa pe ko ‘ene tau‘ataina ka ‘o hangē ‘oku tu‘u ‘i he  lao. 

15. ‘E fai ‘e he Fakamaau‘anga ta‘e filifilimanako pe loto kovi 

‘E ‘ikai si‘i ngofua ke fakamaau‘i ‘e ha fakamaau pe fakamaau polisi pe ‘e ha sula  ha me‘a ‘oku kau ki honau kainga pe ke fakahalaia pe fakamo‘oni: Pea ‘e ‘ikai si‘i  ‘aupito ngofua ke kau ‘i he fakamaau‘i ‘e ha fakamaau pe fakamaau polisi ‘i ha me‘a  ‘oku kau kiate ia. Pea ‘e tapu ‘aupito ki ha fakamaau pe fakamaau polisi pe ha  tangata sula ke ne tali ha me‘a‘ofa pe ko e pa‘anga pe ha me‘a kehe mei ha taha ‘oku  teu ke fakamaau‘i pe mei ha taha ‘o hono kainga kae nofo ‘ataa pe ‘a e kau fakamaau kau fakamaau polisi mo e kau sula kotoa pe ke ‘oua ‘aupito te nau fai  fakakainga pe fakakauvaka ‘enau ngaue. 

16. Tapu ke hu ki ha fale pe ‘api ‘o ha taha ta‘e tomu‘a ma‘u ha tohi kumi  koloa 

‘Oku tapu ke hu fakamalohi ki he fale pe ko e ‘api ‘o ha taha ke hu ke kumi ha me‘a  pe ala kiate ia pe ko ‘ene koloa pe ha me‘a ‘e taha ‘a‘ana ngata pe ‘o ka ‘oku hangē ko e lao: Pea kapau ‘oku ‘i ai ha taha ‘oku ‘i ai ‘ene koloa pe ko ‘ene me‘a kuo mole  pea ‘oku tui kuo fakafufū ia ‘i ha potu pe ko e fale pe ko e ‘api ‘e ngofua ki he  fakamaau polisi ‘i he ‘ene fuakava ‘oku ne mahalo kuo fakafufū ia ‘i ha potu mo  ‘ene fakamatala totonu foki ki he anga ‘o e koloa kuo fakafufū mo e potu ‘oku ne  mahalo kuo fakafufū ai ke ne ‘atu ha tohi fekau ki he kau polisi ke nau ‘alu ‘o kumi  ‘a e koloa ko ia ‘o hangē ko e fuakava na‘e fai.

17. ‘E fai ‘e he Tu‘i ‘ene pule ta‘e filifilimanako 

‘E fai ‘e he Tu‘i ‘ene pule koe‘uhi ko hono kakai kotoa pe ‘e ‘ikai fai ko e me‘a ke koloa‘ia pe lelei‘ia ha toko taha pe ha famili ‘e taha pe ha fa‘ahinga ‘e taha ta‘e  filifilimanako ka koe‘uhi ke lelei mo monu‘ia ‘a e kakai kotoa pe ‘o hono  Pule‘anga.

18. Tukuhau - Totongi Huhu‘i koe‘uhi ko ha koloa kuo ‘ave 

‘Oku totonu ke ‘amanaki ‘e he kakai kotoa pe ‘e malu‘i ‘e he Pule‘anga ‘enau mo‘ui  mo honau tau‘ataina mo ‘enau koloa. Pea ko ia ‘oku totonu foki ke tokoni mo  tukuhau ‘e he kakai kotoa pe ki he Pule‘anga ‘o hange ko e lao. Pea kapau ‘e fai ha  tau ‘i he fonua ni pea to‘o ‘e he Pule‘anga ‘a e koloa pe ha me‘a mei ha taha ‘e  totongi ‘e he Pule‘anga kiate ia ‘o hangē ‘oku totonu. Pea ka tu‘utu‘uni ‘e he Fale  Alea ke to‘o mei ha taha pe ha ni‘ihi honau ‘api pe ko e konga ‘o honau ‘api pe ko  honau fale ko e me‘a ke ngaohi ‘a e ngaahi hala ‘o e Pule‘anga pe ha ngaue ‘e  ‘aonga ki he Pule‘anga ‘e totongi ‘e he Pule‘anga ‘a ia ‘oku totonu.

19. Ke fakaha loto e fakamole

Kuo pau he ‘ikai ha pa‘anga ‘e totongi atu mei he Fale Pa‘anga pea he ‘ikai ha no  pea he ‘ikai ke fakahoko ha ngaahi mo‘ua ‘e he Pule‘anga ka ‘e toki fai ‘aki pe ia ha  tomu‘a fakaha loto ‘a e Fale Alea, tuku kehe ‘i he ngaahi me‘a ko eni — 

(i) ‘I he me‘a ‘a ia kuo ‘i ai ha Lao kuo fakahoko totonu ‘e he Fale Alea ‘o  foaki ai e mafai ke totongi atu ha pa‘anga pe no pe fakahoko ha ngaahi  mo‘ua, pea ‘e ngofua leva ke totongi atu ha pa‘anga, pe fai ha no pe  fakahoko ha ngaahi mo‘ua ‘o fakatatau ki he ngaahi tu‘utu‘uni ‘a e Lao  ko ia; pea 

(ii) ‘I he ngaahi me‘a kau ki ha tau pe angatu‘u pe mahaki fakatu‘utamaki  fakafonua pe ha me‘a tatau ‘e hoko fakatu‘unga‘a, pea ‘e ngofua leva  ke fai ia ‘e he Minisita Pa‘anga ‘i he loto ki ai ‘a e Kapineti, pea kuo  pau ke ui leva ‘i he taimi ko ia ‘e he Tu‘i ke fakataha ‘a e Fale Alea pea  kuo pau ke fakaha ai ‘e he Minisita Pa‘anga ‘a e ngaahi tu‘unga ‘o e  fakamole mo e lahi ‘o e pa‘anga. 

20. Ngaahi Lao koe‘uhi ko ha me‘a kuo fai (Retrospective Laws) 

‘E tapu ‘aupito ke fokotu‘u ‘a e ngaahi lao koe‘uhi ko ha me‘a kuo fai (retrospective  laws) ‘i he me‘a ‘a ia ‘e fakasi‘isi‘i pe to‘o mei ai pe liliu ‘a e ngaahi ngofua ‘a ia  ‘oku lolotonga ngaue‘aki ‘i he taimi ‘a ia ‘e fakahoko ai ha lao.

21. ‘E Talangofua ‘a e Kau Ka‘ate mo e Kau Tau ki he ngaahi lao ‘o e fonua 

‘E talangofua ‘a e kau tau kotoa pe ki he lao ‘o e fonua pe ko e kau Ka‘ate (Guards)  pe ko e kau tauhi me‘afana fonua (Artillery) pe ko e kau tau lau taimi (Militia) ‘o  hangē ‘oku tu‘u ‘i hono uofulu ma ua ‘o e kupu pea kapau ‘e maumau‘i ‘e honau  toko taha ‘a e lao ‘o e fonua ‘e fakamaau ia ‘i he ngaahi fakamaau‘anga ‘o e fonua  ‘o hangē ko e kakai kotoa pe pea ‘e tapu ke vahe ‘e he ‘eikitau ‘a e kau tau ke nofo ‘i  he ‘api ‘o ha taha ke nau tauhi ia ngata pe ka fai ha tau pea ka pehē ‘e vahe ‘o hangē ‘e tu‘utu‘uni ki ai ‘e he Fale Alea. 

22. Kau Ka‘ate mo e Kau Tau (Militia) 

‘Oku ngofua ki he Tu‘i kapau ‘oku ne finangalo ki ai ‘ilonga ha tangata tukuhau ‘e  ngofua ke fekau kiate ia ke ne ha‘u ‘o kau ‘i he kau tau fakavahefonua koe‘uhi ko e  ako pe ko ha ‘aho katoanga pea ka ‘i ai ha tau ‘oku fai ‘ilonga ha taha ‘oku lava ke  fua ha mahafu tau ‘e ngofua foki ke fekau ke ne ha‘u ‘o kau ‘i he kau tau pea ke  fokotu‘u ‘a e tu‘utu‘uni mo e ngaahi lao ke pule‘i mo tauhi ‘a e kau tau.

23. Ngaahi me‘a ‘oku tapu ke ma‘u ‘e ha taha kuo mo‘ua ‘i ha hia 

‘E tapu ki ha taha ‘a ia, koe‘uhi ko ha‘ane mo‘ua ‘i ha hia pea hilifaki tautea ke nofo  pōpula ‘o lahi hake ‘i he ta‘u ‘e ua, ke ne ma‘u ha tu‘unga ‘i he Pule‘anga pe ko e  tu‘unga ma‘u totongi pe ha tu‘unga faka‘apa‘apa pea ‘e tapu ke ne kau ‘i he fili pe  fili ia ko ha fakafofonga ‘o e Fale Alea kae ‘oua kuo ne ma‘u mei he Tu‘i ha  fakamolemole fakataha mo ha fakahā mamafa kuo faka‘atā ia mei he ngaahi tapu ne  hilifaki kiate ia ‘e he ngaahi tu‘utu‘uni ‘o e kupu ni. 

Ka kuo pau ke toloi ‘a hono ngaue‘aki ‘o e kupu ni tatau ai pe ha tu‘unga kae‘oua  kuo ‘osi ‘a e ‘aho ‘e 42 mei he ‘aho ‘o e hilifaki tautea; pea ‘i he taimi ko ia kuo  ‘oatu ai ha fanongonongo ‘o ha tangi pe ‘oatu ha ngofua ke tangi ‘i loto ‘i he ‘aho ‘e  42 hili ‘a e ‘aho ‘o e hilifaki tautea, kae ‘oua kuo fakahoko ‘a e tu‘utu‘uni ki he  tangi; pea kapau ‘oku fakata‘e‘aonga‘i ‘a e fakahalaia‘i ‘i he tangi pe ‘oku  fakasi‘isi‘i ‘a e tautea ‘o ‘ikai lahi hake ia ‘i he nofo popula ta‘u ‘e 2 pea kuo pau ke  ‘ikai ngaue‘aki ‘a e kupu ni.   

24. Tapu ki he kau ‘ofisa faka-Pule‘anga ke fai fakatau 

‘E ‘ikai ngofua ki ha taha ‘oku ma‘u tu‘unga ‘i he Pule‘anga pe ko e tu‘unga totongi  pe ‘ikai ke ne ma‘u ha tu‘unga pe ma‘u totongi mei ha Pule‘anga kehe ‘i he te‘eki  fakangofua pehē kiate ia ‘e he Kapineti. Pea ‘e ‘ikai ngofua ki ha taha ‘oku ma‘u  tu‘unga totongi ‘i he Pule‘anga ke ne fai fakatau pe ngaue ki ha taha kehe, tuku kehe ‘i he loto ki ai ki mu‘a ‘a e Kapineti.

25. (Fakapekia ‘e he Lao 28 ‘o e 1978) 

26. (Fakapekia ‘e he Lao 28 ‘o e 1978) 

27. Ta‘u fakalao 

‘E ‘ikai ha taha ‘e ngofua ke hoko ko e ‘ea ki ha tofi‘a pe ha hingoa kae ‘oua kuo  kakato hono uofulu mā taha ta‘u, tuku kehe ‘a kinautolu ‘i he fāmili ‘o e Tu‘i ‘a ia  kuo pau ke lau kuo nau a‘u ki he ta‘u fakalao ‘i he ta‘u ‘e hongofulu-mā-valu.

28. Ko e ngaahi me‘a ‘oku ‘aonga ke poto ai ‘a e kau sula 

Ko e tokotaha Tonga kotoa pe ‘a ia kuo kakato hono ta‘u 21 pea ‘oku lava ke  laukonga pea tohi nima pea ‘oku ‘ikai tapui ia ‘e he kupu uofulu ma tolu ‘o e  Konisitutone ni, kuopau ‘e ngofua ke ngaue fakasula, pea ko e hingoa ‘o kinautolu  katoa ‘e ala kau ki ha sula kuopau ke pulusi ia tu‘o taha ‘i he ta‘u kotoa pea ka ‘i ai  ha taha tene li‘aki hono lakanga sula kuopau ke tautea ia ‘o hange ko ia ‘e tu‘utu‘uni  ‘e he Fale Alea. Ka ‘e ‘atā mei he sula ‘a e kau Minisita ‘o e Kalauni pea mo e  Kovana, kau Memipa ‘o e Fale Alea, kau Fakamaau mo e kau Fakamaau Polisi,  ngaahi ‘ulu ‘o e ngaahi potungaue ‘a e Pule‘anga, kau fakafofonga lao, kau memipa  ‘o e potungaue polisi pea mo e kau tau malu‘i ‘o Tonga, kau ‘ofisa ‘o e  Fakamaau‘anga Lahi, ‘o e Fakamaau‘anga Polisi pea mo ha pilisone, kau faifekau  fakalotu, ha ni‘ihi ‘oku vale pe faha pe ko ha ni‘ihi ‘oku ‘ikai ke nau lava ‘o ngaue  fakasula koe‘uhi ‘oku nau kui, tuli pe faingata‘ia tu‘uma‘u fakasino.

29. Tohi Fakamo‘oni liliu kakai 

‘E ngofua ki ha taha muli hili ‘ene nofo ‘i he Pule‘anga ‘i he ta‘u ‘e nima pe lahi  hake ‘i he finangalo ki ai ‘e he Tu‘i ke fai ‘a e fuakava feliliu‘aki kakai pea ma‘u ‘a  e ngaahi Tohi Fakamo‘oni liliu kakai pea ‘e ma‘u ‘e he kakai kotoa pe ‘a ia kuo  feliliu‘aki pehe ‘a e ngaahi ngofua mo e tau‘ataina ‘o hange ko e kakai fa‘ele‘i ko e  Tonga ka ‘e ‘ikai ngofua ke nau ma‘u ‘a e ngaahi ‘api tukuhau tukufakaholo pe  ngaahi ‘api kolo. 

29A. Ngofua ke Fakaha ‘i ha Lao makehe kuo fakahoko ‘a e liliu kakai

(1) Neongo ‘a e kupu 29 ‘o e Konisitutone ni kuo pau ke fakalao ki he Tu‘i mo e  Fale Alea ke fa‘u ha ngaahi lao makehe ‘o fakaha ai ‘oku pe kuo liliu mei ha  fa‘ahinga ‘aho pe ‘o hoko ko e tokotaha Tonga ha fa‘ahinga taha pe ‘o tatau ai  pe pe kuo ne ‘osi nofo ‘i Tonga pe ‘ikai. Ko e kakai kotoa pe ‘a ia kuo fakaha  kuo nau liliu ‘o hoko ko e kakai Tonga ‘e ha fa‘ahinga lao pehee kuo pau ke  nau ma‘u pea kuo pau ‘e lau kuo nau ma‘u mei he ngaahi ‘aho ko ia na‘e  kamata ngaue‘aki ai ‘enau liliu kakai, ‘a e ngaahi totonu mo e ngaahi  faingamalie tatau mo e kau muli kehe kuo nau liliu ‘o hoko ko e kakai Tonga  ‘aki hono ‘oatu kiate kinautolu ‘a e ngaahi Tohi Fakamo‘oni Liliu Kakai. 

(2) Koe ‘uhi ke ta‘ofi ha tala‘a ‘e hoko, kuo pau ‘e ‘ikai ngaue‘aki ‘a e kupu 20 ‘o  e Konisitutone ni ki ha ngaahi lao kuo fa‘u koe‘uhi ko e kupu si‘i (1).