KO E LAO ‘O E KONISITUTONE ‘O TONGA - 2016

KONGA 2 - KO E TOHI ‘O E ANGA ‘O E PULE ‘O E FONUA NI

30. Ko e anga ‘o e Pule‘anga

Ko e anga ‘o e fai ‘a e Pule ‘o e Fonua ni ko e Pule‘anga Tu‘i Faka-Konisitutone ‘i he malumalu ‘o ‘Ene ‘Afio ko e Tu‘i ko Tupou VI mo kinautolu ‘e hoko kiate ia.

31. Pule‘anga

Ko e anga ‘a hono fai ‘o e Pule ‘o e Fonua ni ‘oku Vahe tolu —

1. Ko e Kapineti;

2. Ko e Fale Alea;

3. Ko e Fakamaau‘anga.

31A. ‘Ateni Seniale

(1) Kuo pau ke fakanofo ‘e he Tu‘i ‘i he Fakataha Tokoni, hili hono ma‘u ha fale‘i mei he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau, ha ‘Ateni Seniale, ‘a ia kuo pau ke ne —

(a) hoko ko e tokotaha tefito ke ne ‘oatu ‘a e fale‘i faka-lao ma‘ae Kapineti pea mo e Pule‘anga;

(b) pule ki he ngaahi hopo hia kotoa ma‘ae Kalauni; pea

(2) Kuo pau ki he ‘Ateni Seniale, tuku kehe ha tu‘utu‘uni kehe ‘a e lao, ke ne ma‘u ‘a e mafai kakato ke fakahoko hono ngaahi mafai mo e ngaahi fatongia faka-lao, ‘o tau‘ataina mo ‘ikai ha fa‘ahinga kaunoa pe mei ha taha pe ma‘u mafai.

(3) Kuo pau ko e ‘Ateni Seniale ko ha taha ‘oku fe‘unga ke hoko ko ha Fakamaau ‘o e Fakamaau‘anga Lahi pea kuo pau ke ne, fakatatau ki ha ngaahi aleapau kuo fokotu‘utu‘u, ke ne ma‘u hono tu‘unga lolotonga ‘oku ne anga taau.

(4) Kuo pau ke tu‘utu‘uni ‘e he Tu‘i ‘i he Fakataha Tokoni, hili hono ma‘u ha fale‘i mei he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau, ‘a e ngaahi tu‘unga ‘o hono fakanofo ‘o e ‘Ateni Seniale pea te ne ma‘u ‘a e mafai ke ne tuku ia ki tu‘a.

(5) Kapau ‘oku ‘ataa ‘a e ‘ofisi ‘o e ‘Ateni Seniale, ‘o fakatatali hono fakanofo ‘o ha ‘Ateni Seniale ‘i he kupu si‘i (1), ‘e ngofua ki he Tu‘i ‘i he Fakataha Tokoni ke fakanofo ha taha ‘oku taukei fe‘unga ko e ‘Ateni Seniale fakataimi, ke ma‘u lakanga kae ‘oua kuo ‘i ai ha fakanofo tu‘uma’u. Kuo pau ki he taha kuo fakanofo ko ia ke ne ma‘u ‘a e kotoa ‘o e ngaahi mafai mo e ngaahi monu‘ia pea fakahoko kotoa ‘a e ngaahi mafai ‘o e ‘Ateni Seniale ‘oku tu‘utu‘uni ‘i he kupu ni.

32. Ko e Hokohoko ki he Kalauni

‘Oku ma‘u ‘a e Kalauni mo e Nofo‘anga Faka-Tu‘i ‘o e Pule‘anga ni ‘e he ‘Ene ‘Afio ko Kingi Siaosi Tupou I pea ‘oku fakapapau ni ‘e ma‘u ‘e ia pea mo ia na‘e tupu ‘iate ia ‘a Tevita ‘Unga pea mo ia na‘e tupu ai ‘a Uelingatoni Ngu mo kinautolu ‘e tupu ‘iate ia ko ‘ene fānau mali pea ka hala ia ‘o ‘ikai ha hako tupu mali ‘o Uelingatoni Ngu ‘e hoko ‘o hangē ko e lao ‘o e hokohoko ni:

Pea ko ‘eni ‘a e anga ‘o e hokohoko ‘e ngofua ke kau ‘i he hokohoko ni ‘a e fanau tupu mali pe.

Pea ‘e hoko ki he tamasi‘i tangata mo e ngaahi ‘ea ‘o hono sino pea ka hala ia ‘o ‘ikai hano hako ‘e hoko ki hono ua ‘o e tamasi‘i tangata mo e ngaahi ‘ea ‘o hono sino pea fai pehē kae ‘oua kuo ‘osi ‘a e fānau tangata.

Pea ka ‘ikai ha tamasi‘i tangata ‘e hoko ki he ‘uluaki tamasi‘i fefine mo e ngaahi ‘ea ‘o hono sino pea ka hala ia ‘o ‘ikai hano hako ‘e hoko ki hono ua ‘o e tamasi‘i fefine mo e ngaahi ‘ea ‘o hono sino pea fai pehē pe kae ‘oua kuo ‘osi ‘a e fānau fefine.

Pea ka ‘ikai ha taha ‘iate kinautolu ‘o Tevita ‘Unga ko e fanau mali hoko totonu ke hoko ki he Kalauni ‘o e Tu‘i ‘o Tonga ‘e hoko kia Uiliami Tungi pe ko hono ngaahi ‘ea totonu ‘a ia ‘oku tupu ‘i hono sino ko e fānau mali pea mo e ngaahi ‘ea ‘oku tupu ‘iate kinautolu foki.

Pea ka ‘ikai ha ‘ea totonu ‘e fakanofo ‘e he Tu‘i ‘a hono ‘ea kapau ‘oku loto ki ai ‘a e Hou‘eiki Nopele (ka ‘oku ‘ikai kau ai ‘a e kau fakafofonga ‘o e kakai) pea ‘e fakahāhā ko e ‘ea ia ki he Kalauni ‘i he kei lakoifie ‘a e Tu‘i.

Pea ka faifai pea ‘ikai ha ‘ea mo e hoko totonu ki he Kalauni ha taha kuo fakahāhā‘o hangē ko e tu‘utu‘uni ni ‘e fakataha leva ‘e he Palemia pea ka mama‘o ia ‘e ‘i he Kapineti (ko e kau Minisita) ‘a e Hou‘eiki Nopele ‘o e Fale Alea (pea ‘e ‘ikai kau ai ‘a e kau fakafofonga ‘o e kakai) pea ka fakataha ‘e fili ‘e he hou‘eiki Nopele ‘o e Fale Alea ‘aki ‘a e paloti ha taha ‘o e Hou‘eiki ‘a ia ‘oku nau loto ki ai ke hoko ko e Tu‘i pea ‘e hoko ia ko e kamata‘anga ‘o e Ha‘a Tu‘i fo‘ou pea ‘e ma’u ‘e hono ngaahi ‘ea ‘oku tupu ‘iate ia ‘i hono sino ko e fānau mali ‘a e Kalauni ‘o hangē ko e lao ni

Pea ka faifai pea ‘ikai ha hoko ‘iate kinautolu ‘o hangē ko e lao ni ‘e toe fakataha ‘e he Palemia pea ka mama‘o ia ‘e ‘i he Kapineti mo e Hou‘eiki Nopele ‘o e Fale Alea ‘o hangē ko e tu‘utu‘uni ni pea te nau toe fili ha taha ke hoko ki he Kalauni ko e kamata‘anga ‘o e Ha‘a Tu‘i fo‘ou pea ‘e fai pehē ai pe ‘o hangē ko e lao ni ‘o lauikuonga.

33. ‘E ‘ikai ngofua ki ha taha ‘a ia ‘e hoko ko e ‘Ea ki he Kalauni ke mali mo ha taha ‘a ia ‘oku ‘ikai ke finangalo ki ai ‘a e Tu‘i

(1) ‘E ‘ikai si‘i ngofua ki ha taha ‘o e famili ‘o e Tu‘i ha taha ‘e faifai pea ngali hoko ki he Kalauni ke mali mo ha taha ‘oku ‘ikai loto ki ai ‘a e Tu‘i. Pea ka fai ha mali pehē‘e ‘ikai lau ko e mali fakalao ia28 pea ‘e ngofua ki he Tu‘i ke liliu ‘a e totonu ‘o e tokotaha ko ia ke ‘oua ‘aupito na‘a hoko ia ki he Kalauni ‘o Tonga pe ko hono hako.29 Pea ka fai ia ‘e ma‘u ia ‘e ia ‘oku hoko ki he tokotaha ko ia pea lau ko e ‘ea ia pea ko e talangata‘a ‘e lau ia ‘o hange kuo mate.

(2) Ko e kupu‘i lea ko “ha taha ‘e faifai pea ngali hoko ki he kalauni” ‘i he kupusi‘i faka‘osi kimu‘a angé, kuo pau ke faka‘uhinga‘i ia ke fakakau‘i ai ‘a kinautolu kotoa pē kuo fanau‘i ‘i he mali fakalao pea ‘oku fehokotaki ta‘ata‘a mo e Tu‘i ‘i he hohoko ‘o e hako tukufakaholo, pe hako ofi tahá ka he ‘ikai ke lahi hake ‘i he toko uofulu hono mama‘o ‘i he fakahokohoko mei he Tu‘i.

34. Ko e fuakava ‘e fai ‘o ka Hoko ki he Kalauni

‘E fai ‘a e fuakava ni ‘e kinautolu kotoa pe ‘e hoko ki he Kalauni — “‘Oku ou fuakava ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otua Mafimafi ke tauhi haohaoa ‘a e Konisitutone ‘o Tonga pea ke fai ‘eku pule ‘o fakatatau mo e ngaahi lao ‘o ia.”

35. ‘E ‘ikai lava ke hoko ki he Kalauni ha taha ‘oku vale pe faha

‘E ‘ikai ‘aupito hoko ki he Kalauni ‘o Tonga ha taha kuo mo‘ua ki ha hia ‘oku ala tautea tuku-popula ‘o lahi hake ‘i he ta‘u ‘e ua pe ha taha ‘oku vale pe faha.

36. Ko e Tu‘i ko e ‘Eikitau Lahi

Ko e Tu‘i ko e ‘Eiki Pule Tau Lahi ‘o e Kau Tau Malu‘i ‘o Tonga. Pea ‘oku ‘iate ia ke ne fakanofo ‘a e kau ‘ofisa kotoa pe mo tu‘utu‘uni ‘a e ako‘i mo e anga ‘o e kau tau pea pule‘i ‘o hangē ‘oku ne ‘afio‘i ‘e ‘aonga ki he fonua ka ‘e ‘ikai ngofua ke fai ha tau ‘e he Tu‘i ‘i he ta‘e loto ki ai ‘a e Fale Alea.

37. ‘Oku ngofua ki he Tu‘i ke foaki ha fakamolemole‘i

‘E ngofua ki he Tu‘i ‘i he Fakataha Tokoni ke ne foaki ha Fakamolemole‘i FakaTu‘i ki ha taha pe ‘oku ne maumau‘i ha lao (‘o kau ai ha taha kuo halaia ‘i hano maumau‘i ha lao) tukukehe ‘a e ngaahi hopo faka‘ilo (impeach).

38. Ko e Tu‘i mo e Fale Alea

‘Oku ngofua ki he Tu‘i ke fakataha‘i ‘a e Fale Alea ‘i ha taimi pe pea ‘oku ngofua kiate ia ke fakangata ‘a e fakataha ‘o hangē ‘oku ne finangalo ki ai mo fekau ke toe fili ha kau fakafofonga ‘o e kau nopele mo e kakai ke nau hu ki he Fale Alea. Ka ‘e ‘ikai ngofua ke nofo ‘a e Pule‘anga ta‘e ha Fale Alea ‘o fuoloa ange ‘i he ta‘u ‘e taha. Kuo pau ke fakataha ma‘u pe ‘a e Fale Alea ‘i Nuku‘alofa pea ‘e tapu ‘aupito ke nau fakataha ‘i ha potu kehe ngata pe ‘i he taimi tau.

39. Ngaahi Talite

‘E ngofua ki he Tu‘i ke fai ‘a e ngaahi talite mo e ngaahi Pule‘anga Muli ka ‘oku ‘ikai ngofua ke ne fai ‘a e ngaahi talite ‘oku fai kehe mo e ngaahi lao ‘o e Pule‘anga ni. ‘Oku ngofua ki he Tu‘i ke fakanofo ‘ene kau fakafofonga ki he ngaahi pule‘anga ‘o hangē ko e ngaahi anga ‘o e ngaahi Pule‘anga.

40. Kau Minisitā mei muli

‘E tali ‘e he Tu‘i ‘a e kau Fakafofonga (Foreign Ministers) ‘o e ngaahi Pule‘anga pea ‘oku ngofua kiate ia ke folofola ki he Fale Alea ‘aki ‘ene tohi ‘a e ngaahi me‘a ‘oku kau ki he Pule‘anga pea mo e ngaahi me‘a ‘oku finangalo ke nau tokanga mo alea ki ai.

41. Ngaahi mafai ‘o e Tu‘i – ‘Ai hono Huafa ki he ngaahi Lao

Ko e Tu‘i ko e Pule ‘o e kau Nopele mo e kakai kotoa pe. ‘Oku toputapu ‘a e sino ‘o e Tu‘i. ‘Oku ‘iate ia ‘a hono pule ‘o e fonua ka ‘oku ‘i he ‘ene kau Minisita ‘a hono fai ‘a e ngaue ‘o e fonua (responsible). Neongo ‘e fokotu‘u ‘e he Fale Alea ‘a e ngaahi lao ‘e ‘ikai ke hoko kae ‘oua kuo ‘ai ki ai ‘e he Tu‘i hono huafa.

42. Pilinisi Pule

Ka hala ‘a e Tu‘i pea kuo te‘eki kakato ‘a e ta‘u ‘e hongofulu ma valu ‘a hono ‘ea ‘e fakanofo ha Pilinisi Pule (Prince Regent) ‘o hange ko hono fangofulu ma tolu ‘o e kupu.

43. Pilinisi Pule — Ko e anga ‘o hono fakanofo

Ka fie folau ‘a e Tu‘i ki ha fonua ki muli ‘e ngofua ke ne fakanofo ha Pilinisi Pule (Prince Regent) ke fai ‘a e ngaue Faka-Pule‘anga lolotonga ‘oku ne folau. Pea kapau ‘e hala ai ha Tu‘i lolotonga ‘oku kei si‘i hono ‘ea ‘i he te‘eki kakato hono ta‘u ‘e hongofulu ma valu pea na‘e ‘ikai te ne fai ha tohi tuku pe kohai na‘a ne finangalo ke Pilinisi Pule ‘i he kei si‘i hono ‘ea ‘e fakataha leva ‘e he Palemia pe ko e Kapineti ‘a e Fale Alea (‘e ‘ikai kau ai ‘a e kau fakafofonga ‘o e kakai) pea te nau fili ‘aki ‘a e paloti pe kohai ‘e Pilinisi Pule. Pea ko ia ‘oku nau fili te ne fai ‘a e ngaue FakaPule‘anga ‘i he huafa ‘o e Tu‘i kae ‘oua kuo kakato ‘a e ngaahi ta‘u ‘o e Pilinisi ko e ‘ea.

44. ‘Oku ‘i he Tu‘i ke tufa ‘a e ngaahi hingoa faka‘apa‘apa

‘Oku ‘i he Tu‘i pe ke fakanofo ‘a e ngaahi hingoa faka‘apa‘apa pea ke tu‘utu‘uni mo tufa ‘a e ngaahi faka‘ilonga faka‘apa‘apa ka ‘oku ‘ikai te ne lava‘i ke liliu ‘a e hingoa ‘o ha tokotaha ‘oku ma‘u hingoa tukufakaholo ‘o hangē ko e ngaahi hingoa ‘o e hou‘eiki ma‘u tofi‘a mo e hou‘eiki nopele ‘a kinautolu ‘oku ‘a nautolu ‘a e ngaahi tofi‘a pea mo e hingoa tukufakaholo ‘i he Fale Alea kae ngata pe ‘i he talisone. Pea ka fakamaau‘i ha taha ‘i he talisone pea ‘ilo ‘oku mo‘oni ‘oku ‘i he Tu‘i ke fakanofo ha taha ‘o e famili ko ia ke hoko ki he hingoa mo e tofi‘a ‘o ia kuo mo‘ua pehē.

45. Pa‘anga

‘Oku ‘i he Tu‘i ‘i he loto ki ai ‘a ‘ene Kapineti ke tu‘utu‘uni ko e pa‘anga fe ‘oku ngofua ‘i he Pule‘anga ni pea ke tu‘utu‘uni mo pule ki hono tuki ‘o e ngaahi pa‘anga totonu ‘o e Pule‘anga ni ‘a ia ko e pa‘anga fakalao ia.

46. Ko e Lao Fakakautau (Martial law)

Ka fai ha tau ‘i he fonua ni pe tau ‘a e fonua ni mo ha fonua ‘e ngofua ki he Tu‘i ke fokotu‘u ‘a e lao fakakautau (martial law) ki ha konga ‘o e fonua pe ki he fonua katoa.

47. Ko e fuka ‘o Tonga

‘E ‘ikai ue‘i ‘a e Fuka ‘o Tonga (ko e fuka ‘o Kingi Siaosi) ‘o ta‘engata ka ‘e tu‘u ma‘u pe ia ko e fuka ‘o e Pule‘anga pea mo e Fuka faka-Tu‘i (royal ensign) ko e fuka ‘o e Ha‘a Tu‘i ‘o Tonga ‘o lauikuonga.

48. Koloa ‘a e Tu‘i

Ko e ngaahi tofi‘a fakamatapule ‘o e Tu‘i mo e ngaahi koloa ‘a e Tu‘i ‘oku ‘a‘ana pe ke ne fa‘iteliha ki ai. ‘E ‘ikai ala ki ai ‘a e Pule‘anga pe to‘o ia ‘i ha mo‘ua Faka- Pule‘anga. Ka ko e ngaahi fale ‘e langa ‘e he Pule‘anga ma‘ana mo e tofi‘a ‘e vahe kiate ia faka-Tu‘i ‘e tukufakaholo ia ko e koloa mo e tofi‘a ‘o e Ha‘a Tu‘i.

49. Tapu ke fakamaau‘i ‘a e Tu‘i

‘E tapu ke fakamaau‘i ‘a e Tu‘i ‘i ha fakamaau‘anga ko e me‘a ‘i ha mo‘ua ta‘e ‘i he loto ki ai ‘a e Kapineti.